این سوره بیشترین مفسران در مدنیات شمردند. ضحاک گفت: مکى است.
کلبى گفت: سه آیت از این سوره مدنى است. یا أیها الذین آمنوا إن منْ أزْواجکمْ و أوْلادکمْ تا آخر سه آیت، به مدینه فرو آمد و باقى همه به مکه. هژده آیت است، دویست و چهل و یک کلمه، هزار و هفتاد حرف. و درین سوره ناسخ است و منسوخ نیست. و الناسخ: قوله: فاتقوا الله ما اسْتطعْتمْ نسخ قوله تعالى: اتقوا الله حق تقاته. و عن عبد الله بن عمرو قال: قال رسول الله (ص): و ما من مولود یولد الا فی تشابیک رأسه مکتوب خمس آیات من فاتحة سورة التغابن».
و عن ابى بن کعب قال: قال رسول الله (ص): «من قرأ سورة التغابن رفع عنه موت الفجاءة».
قوله: یسبح لله ما فی السماوات و ما فی الْأرْض له الْملْک و هو کمال القدرة و نفاذ التصرف و له الْحمْد و هو حمد الحامدین له و حمده سبحانه لنفسه و حقیقة الحمد: الثناء بذکر الاوصاف الجمیلة و الافعال الجزیلة.
هو الذی خلقکمْ فمنْکمْ کافر و منْکمْ موْمن فیه قولان: احدهما، خلقکم فی بطون امهاتکم کفارا و مومنین، و به قال ابن عباس: ان الله تعالى خلق بنى آدم مومنا و کافرا، ثم یعیدهم یوم القیامة کما خلقهم مومنا و کافرا. و عن ابى بن کعب قال: قال رسول الله (ص): «ان الغلام الذى قتله الخضر طبع کافرا
و قال الله تعالى: «و لا یلدوا إلا فاجرا کفارا».
و فی بعض الاخبار خلق الله فرعون فی بطن امه کافرا و خلق یحیى بن زکریا فی بطن امه مومنا.
و قال صلى الله علیه و سلم: «السعید من سعد فی بطن امه و الشقى من شقى فی بطن امه».
و عن انس عن النبی (ص) قال: «وکل الله بالرحم ملکا فیقول: اى رب نطفة، اى رب علقة، اى رب مضغة؟ فاذا اراد الله ان یقضى خلقها قال: یا رب اذکر انى سعید او شقى؟ فما الرزق؟ فما الاجل؟ فیکتب کذلک فی بطن امه.
و القول الثانى: ان الله سبحانه خلق ثم کفروا و آمنوا و تم الکلام بقوله: هو الذی خلقکمْ ثم وصفهم بفعلهم فقال: فمنکم کافر و منکم مومن، کما قال تعالى: و الله خلق کل دابة منْ ماء فمنْهمْ منْ یمْشی على بطْنه الآیة... فالله خلقهم و المشى فعلهم ثم اختلفوا فی تأویلها. روى عن ابى سعید الخدرى انه قال: فمنکم کافر فی حیاته مومن فی العاقبة، و منکم مومن فی حیاته و کافر فی العاقبة. و روى ان النبی (ص) قال: «الا ان بنى آدم خلقوا على طبقات شتى: فمنهم من یولد مومنا، و یحیى مومنا.
و منهم من یولد کافرا و یحیى کافرا و یموت کافرا. و منهم من یولد مومنا و یحیى مومنا و یموت کافرا. و منهم من یولد کافرا و یحیى کافرا و یموت مومنا».
و قال عطاء ابن ابى رباح: فمنکم کافر بالله مومن بالکواکب، و منکم مومن بالله کافر بالکواکب یعنى: فی شأن الانوار. و قال الزجاج: فمنکم کافر بان الله خلقه و هو مذهب الدهریه.
و منکم مومن بان الله خلقه و جملة القول فی حکم هذه الآیة و الذى علیه المحققون من اهل السنة ان الله تعالى خلق الکافر و کفره فعلا له و کسبا، و خلق المومن و ایمانه فعلا له و کسبا فلکل واحد من الفریقین کسب و اختیار بتقدیر الله و مشیته.
فالمومن یومن و یختار الایمان بعد خلق الله ایاه لان الله سبحانه اراد ذلک منه و قدر علیه و علمه منه و الکافر یکفر و یختار الکفر بعد خلق الله ایاه لان الله سبحانه قدر علیه ذلک و علمه منه و لا یجوز ان یوجد من کل واحد منهما غیر الذى قدره الله علیه و علمه منه، لان وجود خلاف المقدور عجز و خلاف المعلوم جهل و هما لا یلیقان بالله سبحانه و لا یجوز ان علیه و من سلک هذا السبیل سلم من الجبر و القدر و اصاب الحق و الله اعلم.
خلق السماوات و الْأرْض بالْحق اى بقوله الحق و هو «کن». و قیل: لاقامة الحق بها علیکم فاقیم الباء مقام اللام. و صورکمْ فى ارحام امهاتکم فأحْسن صورکمْ اى احکم و عدل و سواها و حسنها احسن تقویم و اعدل صورة فلم یشارک بنى آدم فی صورته و شکله غیرهم. و إلیْه الْمصیر اى المرجع و المآل الى حکمه.
یعْلم ما فی السماوات و الْأرْض و یعْلم ما تسرون و ما تعْلنون و الله علیم بذات الصدور من الایمان و النفاق و الاخلاص و الریاء فارتدعوا عن المعاصى و اقبلوا على الطاعات، فان الله یتولى المجازاة.
أ لمْ یأْتکمْ یا اهل المکة. نبأ الذین کفروا منْ قبْل قوم نوح و هود و صالح و لوط. فذاقوا الفاء للتعقیب اى کفروا فذاقوا. وبال أمْرهمْ فى الدنیا. و لهمْ عذاب ألیم فى العقبى.
ذلک بأنه اى ذلک العذاب انما انزل بهم بسبب انه کانتْ تأْتیهمْ رسلهمْ بالْبینات اى بالدلائل و المعجزات و الآیات فقالوا أ بشر یرشدوننا، انکروا ان یکون خلق یهدیهم و یختص من بینهم بالنبوة و قیل: انکروا ان یکون الرسل من بنى آدم. و البشر اسم جنس یقع على الواحد و الجمع، و هاهنا فی معنى الجمع.
فکفروا بالله و بالرسل و جحدوا و اعرضوا عن الایمان. و اسْتغْنى الله عن ایمانهم و لم یضروا الله بکفرهم و معاصیهم شیئا انما اضروا بانفسهم لان الله غنی حمید یحمده المومنون من عباده و ملائکته و محمود بحمده لنفسه. ثم اخبر عن انکارهم البعث. فقال: زعم الذین کفروا أنْ لنْ یبْعثوا یروى فی الحدیث: «زعموا مطیة الکذب»
و فی روایة: «بئس مطیة الکذب زعموا»
لا تکاد تجد زعم الا فی الکذب و هى لغة حمیریة تعنى بها الکلمة، اى قال الکفار کذبا لا بعث و لا حشر. فاکذبهم الله تعالى و قال: قلْ یا محمد «بلى» لیس الامر کما زعمتم. و ربی لتبْعثن یوم القیامة. ثم لتنبون بما عملْتمْ فى الدنیا من خیر و شر و تجازون هذا النبأ تهدید یمر بک فی مواضع من القرآن. و ذلک البعث على الله سهل هین یسیر غیر عسیر.
لانه العالم بما ظهر و خفى.
فآمنوا بالله و رسوله اى صدقوا بالله انه واحد لا شریک له و محمد (ص) انه رسوله. و النور الذی أنْزلْنا بالقرآن انه کلامه و وحیه و تنزیله. و الله بما تعْملون خبیر اى ذو علم باعمالکم لا یخفى علیه منها شیء.
یوْم یجْمعکمْ اى اذکر یوم یجمعکم. لیوْم الْجمْع اى لحضور یوم الجمع و لأجله و هو یوم القیامة یجمع فیه الاولون و الآخرون و الملائکة و الانس و الجن أجمعون. و قیل: یجمع فیه الثواب و العقاب و الظالم و المظلوم و النبی و من آمن به. ذلک یوْم التغابن و هو تفاعل من الغبن و هو فوت الحظ و النقص فی المعاملة و المبایعة و المقاسمة. و استعمال الغبن فی هذا الموضع توسع کما قوله: فما ربحتْ تجارتهمْ و المغبون فی الحقیقة من غبن دینه. و ذلک الیوم یوم یغبن فیه اهل الحق اهل الباطل، و اهل الهدى اهل الضلالة، و اهل الایمان اهل الکفر فلا غبن اغبن منه لان هولاء یدخلون الجنة و هولاء یدخلون النار. و فی الخبر: «ما من عبد مومن یدخل الجنة الا ارى مقعده من النار لو اساء لیزداد شکرا و ما من عبد یدخل النار الا ارى مقعده من الجنة لو احسن لیزداد حسرة».
و قیل: معنى التغابن: انه یغبنک من استحقرته فی الدنیا و تهاونت به فتراه فوقک و فی المثل المغبون لا محمود و لا مأجور. و منْ یوْمنْ بالله و یعْملْ صالحا فى اداء ما افترضه علیه یکفرْ عنْه سیئاته اى یستر سیئاته علیه فلا یفضحه بها. و یدْخلْه جنات تجْری منْ تحْتها الْأنْهار قرأ اهل المدینة و الشام نکفر و ندخله و فی سورة الطلاق ندخله بالنون فیهن و قرأ الآخرون بالیاء. خالدین فیها أبدا مقیمین لا یخرجون منها و لا یموتون. ذلک الْفوْز الْعظیم اى ذلک الثواب الذى ذکر الله هو الفوز الذى لا فوز اعظم منه.
و الذین کفروا و کذبوا بآیاتنا أولئک أصْحاب النار خالدین فیها و بئْس الْمصیر اى ساء المکان الذى صاروا الیه.
ما أصاب منْ مصیبة فى نفس او مال من خیر او شر. إلا بإذْن الله اى بارادته و قضائه و مشیته و منْ یوْمنْ بالله یهْد قلْبه اى یوفقه للیقین حتى یعلم ان ما اصابه لم یکن لیخطئه و ما اخطأه لم یکن لیصیبه فیرضى بقضائه و یسلم لحکمه و قال ابو بکر الوراق: و من یومن بالله عند الشدة و البلاء، فیعلم انها من عدل الله یهد قلبه للصبر و التسلیم و قیل اراد به زیادة الهدایة و الیقین اى یهد قلبه الى حقائق الرضا و زوائد الیقین و قیل: انه مقلوب و معناه: و من یهد قلبه یومن بالله. و قرأ عکرمة و من یومن بالله یهد قلبه، اى یسکن قلبه و یطمئن. من الهدو و هو السکون.
و الله بکل شیْء علیم.
و أطیعوا الله فیما یأمرکم و أطیعوا الرسول فیما یودى عن الله و فی سنته. و قیل: أطیعوا الله فى الرضاء بقضائه و أطیعوا الرسول فیما یأمرکم بالصبر و ترک الجزع. فإنْ تولیْتمْ عن الایمان بالله و رسوله فإنما على رسولنا الْبلاغ الْمبین اى علیه الإبلاغ و قد فعل کقوله: ما على الرسول إلا الْبلاغ.
الله لا إله إلا هو اى هو القادر على الهدایة و الضلالة لا شریک له فی الارشاد و الاضلال. و لیس بید الرسول شیء من ذلک. و على الله فلْیتوکل الْموْمنون فی تثبیت قلوبهم على الایمان و الصبر على المصائب.
یا أیها الذین آمنوا إن منْ أزْواجکمْ و أوْلادکمْ عدوا لکمْ فاحْذروهمْ قال ابن عباس: هولاء رجال من اهل مکة اسلموا و ارادوا ان یهاجروا الى المدینة فمنعهم ازواجهم و اولادهم و قالوا: صبرنا على اسلامکم فلا نصبر على فراقکم، فاطاعوهم و ترکوا الهجرة فقال الله تعالى: فاحْذروهمْ ان تطیعوهم و تدعوا الهجرة.
و إنْ تعْفوا و تصْفحوا و تغْفروا فإن الله غفور رحیم هذا فیمن اقسام على الاهل و الولد و لم یهاجر فاذا هاجر راى الذین سبقوه بالهجرة قد فقهوا فی الدین هم ان یعاقب زوجه و ولده الذین ثبطوه عن الهجرة و ان لحقوا به فی دار الهجرة لم ینفق علیهم و لم یصبهم بخیر فامرهم الله بالعفو عنهم و الصفح، هذا کقوله: و إنْ جاهداک على أنْ تشْرک بی ما لیْس لک به علْم فلا تطعْهما و صاحبْهما فی الدنْیا معْروفا و قال عطاء بن یسار: نزلت فی عوف بن مالک الاشجعى، کان ذا اهل و ولد، فکان اذا اراد الغزو بکوا الیه و رققوه و قالوا: الى من تدعنا؟ فیرق لهم و یقیم، فانزل الله تعالى: إن منْ أزْواجکمْ و أوْلادکمْ عدوا لکمْ فاحْذروهمْ اى عدوا لکم بجهلهم ایاکم على ترک الطاعة.
فاحْذروهمْ ان تقبلوا منهم و ان تعفوا و تصفحوا فلا تعاقبوهم على خلافهم ایاکم فإن الله غفور رحیم. و لما اسلم اصید بن سلمة المخزومى مهاجرا کتب الیه ابوه سلمة من مکة:
من راکب یرد المدینة ملجاء
فکتب الیه اصید:
أ ترکت دین آبائک الشم العلى
ان الذى سمک السماء بقدرة
ان الذین شرارکم امثالهم
بعث الذى لا مثله فیما مضى
فباى امر یا نبى عققتنى
ضخم الدسیعة» من ذرابة هاشم
اما النهار فدمع عینى ساجم
اقبل الى الاسلام انک جاهل
عنى یبلغ ما اقول الاصیدا
و اللات و الاوثان فاهجر اننى
جهلا و بایعت النبی محمدا
حتى علا فی عرشه فتصعدا
من عق والده و بر الا بعدا
یدعو لرحمته النبی محمدا
و ترکتنى شیخا کبیرا مفردا
قدما تازر بالمکارم و ارتدى
و ابیت لیلى کالسلیم مسهدا
لا تعبد العزى و ربک فاعبدا
اخشى علیک عذاب یوم سرمدا
و قال بعضهم: من منع من الازواج و الاولاد عن طاعة الله فهو عدو یجب ان یحذر، و جاء فی الخبر: «لیس عدوک الذى القیته فقتلته و آجرک الله على قتله، و لکن اعدى عدوک نفسک التى بین جنبیک و امرأتک التى تضاجعک على فراشک و ولدک الذى من صلبک».
قوله:نما أمْوالکمْ و أوْلادکمْ فتْنة
اى محنة و بلیة. و اختیار لکم و شغل عن الآخرة یقع بسببها الانسان فی العظائم و منع الحق و تناول الحرام. الله عنْده أجْر عظیم
زهدهم فی الدنیا بان ذکر عیبها و رغبهم فی الآخرة بذکر وصفها و نعیمها و قال بعضهم: لما ذکر الله العداوة فی الازواج و الاولاد، ادخل فیه من للتبعیض، فقال: إن منْ أزْواجکمْ و أوْلادکمْ عدوا لکمْ لان کلهم لیسوا باعداء و فیهم من یعین على الاعمال الصالحة و لم یذکر من للتبعیض فی قوله:نما أمْوالکمْ و أوْلادکمْ فتْنة
لانها لا تخلو عن الفتنة و اشتغال القلب بها و لهذا قال عبد الله ابن مسعود: لا یقولن احدکم: «اللهم انى اعوذ بک من الفتنة» فانه لیس منکم احد یرجع الى مال و اهل و ولد الا و هو مشتمل على فتنة. و لکن لیقل: اللهم انى اعوذ بک من مضلات الفتن. و عن عبد الله بن بریدة عن ابیه قال: کان رسول الله (ص) یخطب فجاء الحسن و الحسین علیهما السلام و علیهما قمیصان احمران یمشیان و یعثران.
فنزل رسول الله (ص) من المنبر فحملهما فوضعهما بین یدیه، ثم قال: صدق الله: انما أمْوالکمْ و أوْلادکمْ فتْنة نظرت الى هذین الصبیین یمشیان و یعثران فلم اصبر حتى قطعت حدیثى و رفعتهما».
قوله: فاتقوا الله ما اسْتطعْتمْ هذه الآیة ناسخة لقوله: اتقوا الله حق تقاته.
و اسْمعوا و أطیعوا اى قابلوا امره بالقبول و الایتمار. و أنْفقوا من اموالکم خیْرا لأنْفسکمْ و قیل: انفقوا فی الجهاد و فی الصدقة یکن الانفاق خیرا لانفسکم.
و قیل: هو نفقة المومن على نفسه. و منْ یوق شح نفْسه الشح: استحلال اموال الناس، و قیل: هو منع الزکاة. فمن ادى الزکاة المفروضة فقد وقى شح نفسه.
فأولئک هم الْمفْلحون الذین فازوا بالنعیم و نجوا من العذاب الالیم، ذکر نفسه فوحد ثم قال: اولئک فجمع لان من یأتى للواحد و الجماعة.
إنْ تقْرضوا الله قرْضا حسنا اى ان تخرجوا زکاة اموالکم التى افترض علیکم اداها فسماها قرضا کرما منه، و قوله: قرْضا حسنا اى طیبة بها انفسکم.
و قیل: یعنى صدقة التطوع یضاعفْه لکمْ فیکتب بالواحدة عشرا الى سبع مائة.
و یغْفرْ لکمْ و الله شکور: یقبل القلیل و یعطى الجزیل حلیم: یعفو و یصفح عمن قصر و بخل.
عالم الْغیْب و الشهادة الْعزیز الغالب القوى. الْحکیم فى اموره یجریها على ارادته بحکمته.